“Làng đỏ Yên Phúc” - nơi thành lập Đội Tự vệ Đỏ đầu tiên ở miền Tây xứ Nghệ

Vùng quê giàu truyền thống cách mạng

Tiếp chúng tôi tại hội trường Nhà văn hóa trong lúc đang tất bật các khâu chuẩn bị kỷ niệm 70 năm tách lập xã (1954 - 2024), đồng chí Nguyễn Văn Bình, Bí thư Đảng ủy - Chủ tịch HĐND xã Phúc Sơn không khỏi tự hào khi được chia sẻ về truyền thống vẻ vang của quê hương: Xã Phúc Sơn nằm ở trung tâm huyện Anh Sơn, có tên gọi cổ là làng Yên Phúc. Làng nằm trên mảnh đất địa linh nhân kiệt, có bề dày truyền thống yêu nước và cách mạng đáng tự hào. Từ những năm 1925-1929, nhân dân Yên Phúc đã tổ chức nhiều cuộc đấu tranh chống thực dân Pháp và tay sai. Đặc biệt, ngày 18/9/1930, đồng chí Nguyễn Văn Tần (tức Vi), Bí thư Phủ ủy Anh Sơn trực tiếp về chỉ đạo và triệu tập hội nghị thành lập Chi bộ tại làng Yên Phúc lấy tên là “Chi bộ Kiệt” gồm có 8 đảng viên. Việc thành lập Chi bộ Yên Phúc và xây dựng, củng cố các tổ chức quần chúng cách mạng như Nông hội đỏ, Tự vệ Đỏ,… là nhân tố quan trọng, tạo điều kiện cho sự phát triển cao trào cách mạng.

Một góc làng Yên Phúc xưa, nay là xã Phúc Sơn, huyện Anh Sơn, Nghệ An

Trong cao trào Xô Viết Nghệ Tĩnh năm 1930 - 1931, làng Yên Phúc là một trong những cơ sở cách mạng của Đảng ta: Tháng 12/1930, tổ chức Thanh niên có 50 hội viên; Tổ chức phụ nữ giải phóng làng Yên Phúc tính đến tháng 5/1931 đã có gần 500 hội viên; Hội cứu tế đỏ làng Yên Phúc có 150 hội viên. Cuối năm 1930, Đội Tự vệ Đỏ Yên Phúc được thành lập do cụ Nguyễn Văn Uy làm đội trưởng, nhiệm vụ của đội là bảo vệ chính quyền cách mạng ở địa phương, hỗ trợ và tổ chức quần chúng đấu tranh lấy thóc gạo của địch, lấy của nhà giàu chia cho dân nghèo. Được nhân dân ủng hộ và giúp sức nên đội hoạt động rất hiệu quả. Trong thời kỳ từ tháng 9/1930 đến tháng 7/1931, Đội Tự vệ Đỏ Yên Phúc (Phúc Sơn) đã hoàn thành tốt nhiệm vụ, không chỉ uy hiếp, trấn áp bọn hào lý, địa chủ cường hào, bảo vệ chính quyền Xô viết và tính mạng, tài sản của nhân dân, mà còn làm tốt công tác binh vận, vận động nhân dân thực hiện đẩy mạnh sản xuất, học chữ Quốc ngữ.

Đến cuối năm 1930, khi phong trào đấu tranh ở vùng đồng bằng bị địch khủng bố đẫm máu, Xứ ủy Trung kỳ quyết định chuyển vùng trung tâm đấu tranh lên miền Tây Nghệ An, trong đó có khu vực Anh Sơn. Tại đây, cơ sở Đồng Sớ thuộc làng Yên Phúc (Phúc Sơn) trở thành nơi “đứng chân” và chỉ đạo các hoạt động đấu tranh cách mạng. Ghi nhận những đóng góp to lớn và thành tích của nhân dân Yên Phúc, Phủ ủy Anh Sơn đã ra nghị quyết công nhận làng Yên Phúc là “Làng Đỏ” trong cao trào cách mạng 1930 - 1931.

Tháng 8/1965, Chính phủ nước VNDC Cộng hòa tặng … Bằng có công với nước  vì thành tích trước cách mạng Tháng Tám năm 1945

Dưới sự lãnh đạo của Mặt trận Việt Minh, cuộc tổng khởi nghĩa giành chính quyền tháng 8/1945 của làng Yên Phúc giành thắng lợi rực rỡ, góp phần xứng đáng vào thắng lợi chung của cả nước. Trong 9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược (1945-1954) quân, dân làng Yên Phúc (Phúc Sơn), đã vượt qua muôn vàn khó khăn gian khổ, xây dựng được hậu phương, chi viện sức người sức của cho tiền tuyến, góp phần xứng đáng vào thắng lợi vẻ vang của dân tộc. Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước (1954-1975) xã Phúc Sơn, huyện Anh Sơn, Nghệ An và địa bàn đánh phá ác liệt của giặc Mỹ. Đảng bộ xã Phúc Sơn đã lãnh đạo nhân dân xã khắc phục khó khăn “vững tay cày, chắc tay súng”, bảo vệ và xây dựng hậu phương vững chắc, chi viện cho tiền tuyến, đóng góp xứng đáng vào toàn thắng của chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử (30/4/1975) giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước.

Trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, xã Phúc Sơn đã có nhiều đóng góp to lớn như: 528 người tham gia dân công Hoả tuyến, 388 Thanh niên xung phong, hơn 800 thanh niên nhập ngũ chiến đấu trên các chiến trường. Xã Phúc Sơn có 16  Bà mẹ Việt Nam anh hùng, 01 Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân, 185 liệt sỹ, 466 thương, bệnh binh. Ghi nhận công trạng đóng góp của Đảng bộ và nhân dân xã Phúc Sơn, năm 2004 Nhà nước đã phong tặng xã danh hiệu “Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân”.

Bằng Anh hùng Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân của xã Phúc Sơn, huyện Anh Sơn, Nghệ An

Nơi thành lập Đội Tự vệ Đỏ đầu tiên ở miền tây xứ Nghệ

Trong cao trào Xô Viết Nghệ Tĩnh 1930 - 1931, một trong những lực lượng được Đảng tổ chức và lãnh đạo chặt chẽ là Tự vệ Đỏ (Xích vệ). Tuy chưa có một cơ cấu tổ chức thành hệ thống từ trên xuống dưới nhưng ở hầu hết tổng, làng, xã, thôn đều thành lập Tự vệ Đỏ dưới sự lãnh đạo chặt chẽ của cấp ủy đảng và sự chỉ đạo trực tiếp của Xã bộ nông (hình thức chính quyền cách mạng lúc ấy), được tổ chức thành tiểu tổ, tự trang bị vũ khí thô sơ. Đội viên Tự vệ Đỏ là những người được tuyển chọn từ các tổ chức đảng và quần chúng, có sức khỏe, tinh thần dũng cảm, không quản ngại khó khăn, hy sinh tính mạng để làm chỗ dựa cho phong trào quần chúng đấu tranh; canh gác, bảo vệ cơ sở Đảng và chống mật thám, tay sai.

Các thành viên Đội Tự vệ Đỏ làng Yên Phúc, Cụ Nguyễn Văn Uy - Đội trưởng (thứ hai từ phải qua). Ảnh chụp làm tư liệu năm 1961 hiện lưu tại Bảo tàng Xô Viết Nghệ Tĩnh

Dấu tích lịch sử Đình làng Yên Phúc, nơi thành lập Đội Tự vệ Đỏ tháng 9/1930

Đội Tự vệ Đỏ làng Yên Phúc được thành lập vào tháng 9/1930, là một trong 27 đội Tự vệ Đỏ của huyện Anh Sơn, cũng là địa phương đầu tiên thành lập đội Tự vệ Đỏ ở miền Tây xứ Nghệ trong cao trào Xô Viết Nghệ Tĩnh 1930 - 1931. Sự kiện lịch sử này, cũng được nhắc đến trong cuốn sách Lịch sử Đảng bộ và nhân dân xã Phúc Sơn giai đoạn 1954 - 2015: “Trong cuộc họp Chi bộ tại Đình Yên Phúc tháng 9/1930, đã bàn bạc việc bảo vệ phong trào cách mạng, hỗ trợ quần chúng đấu tranh với chính quyền thực dân Pháp và tay sai, chi bộ chủ trương lãnh đạo thành lập Đội Tự vệ Đỏ với quân số ban đầu là 60 đồng chí. Chi bộ giao cho đồng chí Nguyễn Văn Uy là Đội trưởng, đồng chí Nguyễn Ngọc Từ là Đội phó. Trong đội chọn ra những người khỏe mạnh, giỏi võ, có tinh thần, ý chí chiến đấu cao, dũng cảm để làm cốt cán. Các đội viên Tự vệ Đỏ hằng ngày ngoài việc thay nhau canh gác, đi vận động nhân dân còn tổ chức luyện tập quân sự, luyện võ, tự rèn vũ khí...”

Đ­ược nhân dân ủng hộ và giúp sức nên Đội Tự vệ Đỏ Yên Phúc hoạt động rất hiệu quả: Với sự góp sức bảo vệ của Tự vệ Đỏ, các làng Xô viết đã tịch thu ruộng đất của địa chủ, tiền lúa công chia cho người nghèo, đặc biệt là các nông dân, bắt hào lý ở Yên Phúc phải trả 100 mẫu ruộng đất ngoài bãi chia cho nông dân. Tổ chức bắt giữ, cảnh cáo nhiều tên cường hào, địa chủ, tay sai trong bộ máy cai trị của thực dân Pháp, từ tổng đến làng xã như: lý trưởng Trần Ủ, hương hào Trần Đàng, hương kiểm Trần Tiêu, Lê Toàn, phó tổng Lê Văn Trì, lý trưởng Hà Văn Bân, Nguyễn Văn Liêm cùng hàng loạt bang tá, hương kiểm...Ngày 27/5/1931, Tự vệ Đỏ của làng Yên Phúc phục kích tiêu diệt tên Đồn trưởng người Pháp Pierre ở đồn Dừa đang dẫn binh lính lên Yên Phúc đàn áp nhân dân, góp phần bảo vệ cơ sở của Đảng và quần chúng cách mạng.

Phát hiện những hoạt động tích cực của Đội Tự vệ Đỏ Yên Phúc, đầu năm 1931 thực dân Pháp tập trung lực lượng đàn áp lên vùng Anh Sơn. Trước sự đàn áp đẫm máu của địch, Đội Tự vệ Đỏ làng Yên Phúc phối hợp với các làng, xã bạn bảo vệ cán bộ đảng, khẩn trương đưa các cơ sở đảng về các chiến khu như Khe Tru, Đồng Sở... để bảo toàn lực lượng và tiếp tục lãnh đạo phong trào cách mạng.

Cuối năm 1931, khi phong trào cách mạng bị đàn áp dữ dội, nhiều đội viên Đội Tự vệ Đỏ làng Yên Phúc bị quân Pháp bắt như: đồng chí Nguyễn Văn Uy, Đặng Bá Phi, Trần Công Định… nhiều đồng chí bị giết hại hoặc phải rút lui về các địa phương khác. Tuy thời gian thành lập và hoạt động của Đội Tự vệ Đỏ Yên Phúc (Phúc Sơn) không lâu nhưng những chiến công trong cao trào Xô Viết Nghệ Tĩnh 1930 - 1931 thực sự là niềm tự hào to lớn không chỉ đối với quê hương Anh Sơn mà cả phong trào cách mạng của cả nước. Thực tiễn hoạt động của Đội Tự vệ Đỏ Yên Phúc đã rút ra nhiều bài học kinh nghiệm quý báu cho Đảng ta, là tiền thân đầu tiên của lực lượng vũ trang Cách mạng Việt Nam sau này.

Kí ức về người Tự vệ Đỏ và món quà của Bác Hồ

Chúng tôi tìm về xóm 3, xã Phúc Sơn, bên bát nước chè xanh xứ Nghệ, những kí ức về người Đội trưởng Tự vệ Đỏ Yên Phúc năm nào được tái hiện rõ nét qua lời kể của ông Nguyễn Văn Anh, cháu nội cụ Nguyễn Văn Uy:

Cụ Nguyễn Văn Uy sinh ra trong một gia đình bần nông nhưng sớm được giác ngộ cách mạng, cụ tham gia hoạt động trong tổ chức nông hội từ những năm 1927, năm 1930 được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương. Tháng 9/1930 cụ được chi bộ Đảng giao nhiệm vụ thành lập và làm Đội trưởng Đội Tự vệ Đỏ Yên Phúc với nhiệm vụ là lực lượng nòng cốt trong chiến đấu bảo vệ chính quyền cách mạng được thành lập trong cao trào Xô Viết Nghệ Tĩnh.

Cuối năm 1931 cụ bị thực dân Pháp bắt giữ cùng với 8 đồng chí trong Đội Tự vệ Đỏ, bị giam giữ ở nhà lao Vinh, sau đó chuyển vào Nhà tù Kon Tum với án khổ sai chung thân. Trong tù, dù bị địch tra tấn dã man, tàn bạo nhưng cụ vẫn giữ vững khí tiết của người Tự vệ Đỏ. Năm 1945, lợi dụng tình thế cách mạng cụ vượt ngục trở về địa phương tham gia khởi nghĩa giành chính quyền và được giao làm Chủ tịch Việt Minh xã Kim Long. Sau khi hòa bình lập lại ở miền Bắc, cụ là một trong những người đi đầu trong khai hoang sản xuất, xây dựng đời sống văn hóa mới, vận động lập các tổ đổi công, hợp tác xã... Trong bất cứ hoạt động nào dù tuổi cao, vết thương trong những ngày tù ngục liên tục hành hạ nhưng cụ luôn đi đầu, trở thành tấm gương cho con cháu và thế hệ trẻ noi theo.

Tháng 6/1957, trong lần đầu tiên về thăm quê sau 50 năm xa cách, Chủ tịch Hồ Chí Minh được nghe về câu chuyện và tấm gương của cụ Nguyễn Văn Uy, Người quyết định nhờ Tỉnh ủy Nghệ An trao tặng Cụ chiếc Áo lụa nhân dịp mừng thọ 70 tuổi vào tháng 8/1957. Chiếc Áo lụa đ­ược may từ chất liệu tơ thô, màu nâu sồng giản dị. Đây là món quà do Hội mẹ chiến sĩ Hoa - Việt và Hội Liên hiệp phụ nữ thị xã Lạng Sơn gửi biếu Bác nhân dịp mừng thọ. Năm 1958, cụ Nguyễn Văn Uy được ra Hà Nội dự Đại hội Nông nghiệp toàn miền Bắc, vinh dự đư­ợc gặp Bác Hồ và được Bác tặng huy hiệu "Chủ tịch Hồ Chí Minh". Năm 1968, trước khi mất, cụ Nguyễn Văn Uy đã quyết định hiến tặng chiếc áo lụa cho Bảo tàng Quân khu 4 lưu giữ, trưng bày.

Áo lụa Chủ tịch Hồ Chí Minh tặng cụ Nguyễn Văn Uy năm 1957, hiện lưu giữ tại Bảo tàng Quân khu 4

Về  “Làng đỏ” Yên Phúc (Phúc Sơn) hôm nay đã có nhiều sự đổi thay. Những ngôi nhà khang trang liên tiếp được “mọc” lên, điểm tô cho sự bình yên và trù phú của một vùng đất giàu truyền thống yêu nước và cách mạng. Đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của nhân dân đã phát triển toàn diện về mọi mặt nhưng nhiều chứng tích của một thời kỳ lịch sử vẫn còn. Đó là núi Kim Nhan, đỉnh Cao Vều, Đồng Sớ… nơi từng là “căn cứ địa” của phong trào cách mạng ở Anh Sơn; là Đình Yên Phúc, nơi thành lập và hoạt động của Đội Tự vệ Đỏ đầu tiên trong cao trào Xô Viết Nghệ Tĩnh ở miền Tây xứ Nghệ cách đây 94 năm./.

Tài liệu tham khảo:

1. Lịch sử Đảng bộ và nhân dân xã Phúc Sơn giai đoạn 1954 - 2015, NXB Nghệ An, 2015

2. Lịch sử Đảng bộ huyện Anh Sơn tập 1, giai đoạn 1963 – 2005, NXB Nghệ An, 2006

3. Lịch sử LLVT huyện Anh Sơn (1945 – 2010), NXB QĐND, 2010

4. Bảo tàng Quân khu 4: Những kỉ vật kháng chiến tập 1, NXB Bách khoa, HN 2012

 Nguyễn Hữu Hoành – Bảo tàng Quân khu 4